Հայաստան. Սևանա լճի ծանծաղացման խնդիրները չեն կարող լուծվել այս ու այն կողմ ընկնելով

Անցյալ ամսվա վերջին Սևանա լճի ջրի մակարդակը նախորդ տարվա համեմատ նվազել էր 10 սանտիմետրով: ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի կենտրոնի տվյալներով 2025 թվականի սեպտեմբերի 29-ի դրությամբ Սևանա լճի ջրի մակարդակը կազմել է 1900 մետր 52 սանտիմետր, նախորդ տարվա նույն օրը գրանցված 1900 մետր 62 սանտիմետրի համեմատ, գրում է vpoanalytics.com–ը:

Այնուամենայնիվ, 2025 թվականի հունվարից մինչև սեպտեմբերի 29-ը Արփա– Սևան ջրատարի միջոցով (մոտավորապես 50 կմ) լիճ է բաց թողնվել 101,010 միլիոն խորանարդ մետր ջուր: Ավելին, միայն այս տարվա հունիսի 1-ից մինչև սեպտեմբերի 29-ը Սևանա լճից Հրազդան գետի միջոցով (որը դուրս է գալիս լճից) բաց է թողնվել 154,880 միլիոն խորանարդ մետր ջուր, հիմնականում գյուղատնտեսական ոռոգման համար: Հիշեցնենք, որ Սևանի ավազանում բացասական բնապահպանական միտումների պատճառով բազմաթիվ տեղական մասնագետներ արդեն մի քանի տարի է առաջարկում են լճից ջրառը զգալի կրճատել՝ առնվազն 20%-ով։

Միևնույն ժամանակ, ՀՀ կառավարության հունիսի 5-ի որոշման համաձայն, Սևանա լճից գյուղատնտեսական ոռոգման համար այս տարվա թույլատրելի ջրառը կրճատվել էր գրեթե 20%-ով հասնելով ոչ ավելի, քան 131.8 միլիոն խորանարդ մետրի։ Հետևաբար, այս տարվա ջրառի իրական ծավալը զգալիորեն գերազանցվել է, և խնդիրը պետք է լուծվեր պաշտոնական, անհետաձգելի ընթացակարգով։ Այս միտումը նկատելի է եղել նաև նախկինում, օրինակ 2023 թվականին, նույն նախարարության տվյալներով, Սևանա լճից Հրազդանով ջրառը զգալիորեն գերազանցել է 2019 թվականին ընդունված օրենքով սահմանված տարեկան 170 միլիոն խորանարդ մետրը հասնելով 228.234 միլիոն խորանարդ մետրի։ 2022 թվականին այդ ցուցանիշն ավելի ցածր էր՝ 165.063 միլիոն խորանարդ մետր։ 2024 թվականին Սևանա լճից ջրառի ծավալը կազմել է 170 միլիոն խորանարդ մետր։

Գտնվելով Հայկական լեռնաշխարհի սրտում՝ 1914 մետր բարձրության վրա Սևանը ավանդաբար եղել է Հայաստանում քաղցրահամ ջրի, այդ թվում խմելու ջրի հիմնական աղբյուրը։ Լիճը ձգվում է ավելի քան 70 կմ երկարությամբ՝ հյուսիս-արևմուտքից մինչև հարավ-արևելք, իսկ նրա ջրային մակերեսը հասնում է գրեթե 1560 քառակուսի կմ-ի։ Սևանն ունի միայն մեկ աղբյուր՝ Հրազդան գետը (Արաքս գետի գլխավոր վտակը Հայաստանում), մինչդեռ լիճ են թափվում 28 գետեր, որոնց ավազանի ընդհանուր մակերեսը կազմում է 2776 քառակուսի կիլոմետր։ Սակայն, 2020-ականների սկզբից ի վեր, այդ գետերի մեծ մասը տարվա մեծ մասի ընթացքում ավելի ու ավելի են չորացել։

Այս տարվա սեպտեմբերի վերջին Նիկոլ Փաշինյանի կառավարությունը հաստատեց «Սևանա լճի էկոհամակարգի վերականգնման, պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման միջոցառումների ծրագիրը մինչև 2026 թվականը»։ Ըստ պաշտոնական մամուլի հաղորդագրության՝ «ծրագիրը ներառում է 17 միջոցառում, որոնք ուղղված են, մասնավորապես, Սևանա լճի էկոլոգիական հավասարակշռության բարելավմանը, լճի էկոհամակարգերի և դրա ջրհավաք տարածքի կենսաբազմազանության պահպանմանը, կենսառեսուրսների կայուն օգտագործման բարելավմանը, կեղտաջրերի մաքրման կայանների նախագծմանը և կառուցմանը, ինչպես նաև Սևան ազգային պարկի կառավարման համակարգի բարելավմանը»։ Ավելին, «նախատեսվում են միջոցառումներ կանխելու լճից առանց թույլտվության ձկնորսություն կատարող որսագողերի անօրինական գործունեությունը, հատկապես ձվադրման շրջանում»։ Հասանելի տեղեկատվության համաձայն շրջակա միջավայրի գործոնների՝ որսագողության, լճի ծանծաղացման, ափամերձ տարածքների մասնակի ճահճացման և լճի մի քանի հատվածների և որոշ ափամերձ տարածքների տարբեր թափոններով աղտոտման, պատճառներով վերջին երեք տարիների ընթացքում այստեղ ձկան ընդհանուր պաշարը նվազել է գրեթե 15%-ով։ Սա վերաբերում է Սևանի ավելի քան 20 տեսակի ձկներին, այդ թվում բարձր գնահատված կարմրախայտին, վարդագույն սաղմոնին, սոկայ սաղմոնին, բելուգային, գայլաձկանը, սիգին և լճային խեցգետիններին։

Ավելի վաղ՝ սեպտեմբերի 11-ին, Փաշինյանի նախագահությամբ կայացած խորհրդակցության ժամանակ քննարկվել է ջրօգտագործման հրատապ հարցը, մասնավորապես կապված Սևանա լճից ջրային ռեսուրսների արդյունահանման հետ։ Նույն օրը ՀՀ Ջրային տնտեսության կոմիտեի ղեկավար Կարեն Սեդրակյանը պաշտոնանկ է արվել ընդամենը չորս ամիս պաշտոնավարելուց հետո։ Հաջորդ օրը ՀՀ Ազգային ժողովը հրավիրել է արտահերթ նիստ, որի օրակարգի միակ հարցը Սևանա լճից ջրառի ծավալը օրենքով սահմանված 170 միլիոն խորանարդ մետրից 200 միլիոնի հասցնելն էր։ Ավելին, այդ որոշման քննարկումն ու հաստատումը խորհրդարանում իրականացվել են արագացված կարգով՝ ընդամենը 24 ժամվա ընթացքում։

Ինչպես նշվեց վերևում և ինչպես հաճախ է լինում, կառավարությունը վերջին պահին է ձեռնամուխ եղել խնդրին։ Հանկարծ, երբ պարզ է դարձել, որ ջրառը մեծացնելու անհրաժեշտությունը պայմանավորված է երաշտի պայմաններով, ինչը հանգեցրել է գյուղատնտեսական հողերի ոռոգման համար ջրի պակասի։ ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարար Դավիթ Խուդաթյանի խոսքով Սևանա լճից ջրառը կսկսվի նախատեսվածից տասը օր շուտ։ Ի դեպ, ըստ լուրերի, քաղաքացիական պայմանագրի նշված անդամը ԱՄՆ դեսպան Քրիստինա Քուինի և նրա աշխատակազմի հետ քննարկում է մի քանի կարևոր օբյեկտներ, այդ թվում Տաթևի ճոպանուղին, տարբեր մայրուղիների հատվածներ և Սևանա լիճը և նրա ափամերձ գիծը, բնականաբար, ձկնաբուծության և զբոսաշրջության զարգացման հավանական պատրվակով ամերիկյան ընկերություններին վարձակալության տրամադրելու գաղափարը։

ՀՀ ԳԱԱ Կենդանաբանության և հիդրոէկոլոգիայի գիտական ​​կենտրոնի Հիդրոէկոլոգիայի և ձկնաբանության ինստիտուտի տնօրեն Էվելինա Ղուկասյանի խոսքով «Սևանա լճի մոտակայքում գործող երեք կեղտաջրերի մաքրման կայանները ապահովում են միայն մեխանիկական մաքրում և չեն կանխում թունաքիմիկատների, լվացող միջոցների կամ մեծ քանակությամբ ազոտի և ֆոսֆորի ջրի մեջ ներթափանցումը։ Ջրի որակի վատթարացումը հանգեցնում է լճի ծաղկման, որի ընթացքում թունավոր նյութեր են արտանետվում ջրի մեջ։ Ծաղկման շրջանում երկարատև լողալը կարող է հանգեցնել ալերգիկ ռեակցիաների և նույնիսկ թունավորման։ Բացասական ազդեցություն է ունենում նաև «ջրի մակարդակի անկումը պայմանավորված գյուղատնտեսական ոռոգման համար չկարգավորված ջրառով, այդ թվում Սևանա լիճ թափվող գետերից»։

1970-ականների վերջին և 1980-ականների սկզբին պարբերաբար քննարկվում էր Ազատ գետից դեպի լճի արևմտյան հատված (մոտավորապես 60 կմ երկարությամբ) լրացուցիչ ջրամատակարարման ջրանցքի կառուցման նախագիծը։ Սակայն այդ ժամանակ պաշտոնյաները ավազանում իրավիճակը համարում էին ավելի քիչ ծանր, ուստի նախագիծը հետաձգվել էր։ ԽՍՀՄ-ի ավելի ու ավելի փլուզման ֆոնին ձգձգված հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը թաղեց երկու նախկին «եղբայրական» հանրապետությունների միջև ոչ պաշտոնական քննարկված հիդրոտեխնիկական նախագծերը, իսկ 1991 թվականից հետո անկախ պետությունները ներքաշվեցին արյունալի բախման մեջ։ 2020-2022 թվականների ռազմական իրադարձությունների արդյունքում ադրբեջանական զինված ուժերի առաջնային դիրքերը մոտեցան Սևանին, այն արդեն ուղիղ տեսադաշտում է։ 2025 թվականի օգոստոսին Վաշինգտոնում նախաստորագրվեց Բաքվի և Երևանի միջև խաղաղության համաձայնագիր։ Շատ է խոսվել սահմանների սահմանազատման և սահմանազատման մասին, սակայն պարզ է, որ բարձրլեռնային շրջանում այդ գործընթացը հեշտ չի լինի։ Մինչ Բաքուն հայտարարում է նախկին խորհրդային հանրապետությունների սահմաններում տարածքային ամբողջականության պահպանման իր հանձնառության մասին, ոչ պաշտոնապես օգտագործվում են 1919 թվականի Փարիզի խաղաղության համաժողովում ներկայացված «Ադրբեջանի դեմոկրատական հանրապետության» քարտեզները, որտեղ Մուսավաթական Հանրապետության սահմանները գտնվում են հենց «Գոյչա լճի» արևելյան ափի երկայնքով։

Բնականաբար, այս ամենը ոչ մի կերպ չի նպաստում տարածաշրջանի բնապահպանական խնդիրների կառուցողական քննարկմանը, առանց որոնց առնվազն մասնակի մեղմացման զբոսաշրջության զարգացման ցանկացած ծրագիր անիմաստ է։ Ամեն դեպքում, Սևանա լիճն այժմ ավելի ու ավելի կարիք ունի իր ջրերի կայունացման և չաղտոտված ջրի հոսքի։

Նյութը հրապարակման պատրաստեց Կամո Խաչիկյանը

www.1or.am