Ծանոթ ու միաժամանակ անհայտ` սիսեռ
ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՈչխարի սիսեռը, կամ թուրքական ոլոռը նույնն է ինչ մշակովի ոչխարի ոլոռը, որը լոբազգիների ընտանիքի հատիկավոր խոտային մշակաբույս է: Ընդհանուր անուններն են նաև Վոլոժսկի ոլոռը, հունական ոլոռը, ոչխարի ոլոռը և նոհուտը: Սիսեռի սերմերը, որոնք օգտագործվում են սննդում, հատկապես տարածված են Մերձավոր Արևելքում և ավանդական Մերձավոր Արևելքի ուտեստների` հումուսի և ֆալաֆելի պատրաստման հիմքն են հանդիսանում: Սիսեռի սերմերը հիշեցնում են խոյի կամ ոչխարի գլուխը, ունեն ուռուցիկ, կոպիտ մակերես: Մշակովի ոլոռի հայրենի երկիր է համարվում Թուրքիայի հարավ-արևելքը և Սիրիայի հյուսիս-արևելքը, որտեղ աճում է նրա նախնին` Cicer reticulatum-ը:
Ներկայումս վայրի տեսքով այդ խոտաբույսը չի հանդիպվում, բայց որպես մշակաբույս աճում է աշխարհի ավելի քան 50 երկրներում: 13,5 միլիոն հա տարածքում է աճեցվում սիսեռը: Հավաքված բերքի ավելի քան 90%-ը բաժին է ընկնում Հարավային Ասիային, որից Հնդկաստանին բաժին է ընկնում դրա 72%-ը, Պակիստանին 10%-ը և այլն։ Սիսեռը ամենահին մշակովի լոբազգիներից մեկն է։
Մերձավոր Արևելքում այն սկսել են աճեցնել ավելի քան 7 հազար տարի առաջ: Ըստ ամենայնի, այդ բույսի սելեկցիան տեղի է ունեցել Տիգրիսի և Եփրատի վերին հոսանքներում, որտեղ էլ աճել է այդ բույսի վայրի նախնին: Մ.թ.ա. 9-րդ դարի վերջին մարդիկ արդեն կա՛մ մշակել են այդ բույսը իր բնական սահմաններից դուրս, կա՛մ էլ գնել են այն, ինչի մասին վկայում են նեոլիթյան Թել էլ-Կերխ բնակավայրերում (մ.թ.ա. 10-րդ դար) և Աբու Հուրեյրա (մ.թ.ա. 10-րդ դար) բնակատեղիների պեղումները: Սիսեռի օգտագործման հետքեր հայտնաբերված ամենահին վայրերից արժե նաև նշել Թուրքիայի հարավ-արևելքում գտնվող Չայոնու տեղանքը (մ.թ.ա. 7250-6600): Սիսեռ հայտնաբերվել է նաև Իերեխոնի նախնական խեցեգործական շերտերում (մ.թ.ա. մոտ 6500)։ Եվրոպայում, սիսեռի հետքի մասին ամենավաղ տեղեկությունները սկսվել են ուշ նեոլիթից. Սիսեռի միայնակ նմուշներ են հայտնաբերվել Հունական Թեսալիայի պեղումների ժամանակ (մ.թ.ա. 5500): Բրոնզե դարում՝ մ.թ.ա. 2800-ից 1300-ն ընկած ժամանակահատվածում, այդ մշակաբույսի տարածման ուղիներն արդեն բավականին լավ են հետևվում: Սիսեռ սկսել են աճեցնել Կրետեում, Եգիպտոսում, Իսրայելում, Հորդանանում, Իրաքում, Պակիստանում և Հնդկաստանում: Վերջին դեպքում, սիսեռը խիստ արժանի տեղ է զբաղեցրել ազգային խոհանոցում, ինչը մինչև Միջագետքում սիսեռի հետքի հայտնագործությունից առաջ սխալ կարծիք էր առաջացրել առ այն, որ այդ մշակաբույսը ծագել է հենց Հնդկաստանում (մասնավորապես, Նիկոլայ Վավիլովն է եկել նման եզրակացության 1930-ականներին): Ամենավաղ գրավոր աղբյուրը, որտեղ նշում է սիսեռի հատիկը «Իլիական» է, բանն այն է, որ Հոմերոսի կյանքի ժամանակ այդ լոբազգին Հունաստանում լավ հայտնի է եղել: Հռոմեացիները ծանոթ են եղել սիսեռի մի քանի տեսակների հետ և դրանցից պատրաստել են շիլա, որը կոչվել է «պուլս»: Սիսեռը կերել են նաև հում կամ բոված տեսքով, ինչպես ժամանակակից մարդիկ գետնանուշ են ուտում:
Ընդհանուր առմամբ, սպիտակուցներով հարուստ այդ ընդեղենը համարվել է աղքատների սնունդ, քանի որ նրանք ամեն օր միս կամ ձուկ ուտելու հնարավորություն չունեն: Ցիցերոնի նախնիները ստացել են Սիսեռ մականունը, հավանաբար այն պատճառով, որ նրանցից մեկի քիթը խիստ հիշեցրել է սիսեռ: Իր քաղաքական կարիերայի սկզբում հռետորը հրաժարվել է իր այդ մականունը փոխելու խորհուրդից և կանխատեսել, որ իր անունը մի օր կդառնա ավելի հայտնի և հարգված, քան այն ժամանակ հայտնի քաղաքական գործիչների Սկավրաի և Կատուլաի անունները: Պլինոս Ավագը կապել է սիսեռը Վեներայի հետ և կարծել, որ այն բուժում է սեպտիկ վերքերը, խթանում է դաշտանը, միզամուղ միջոց է և օգնում է բուժել երիկամների քարերը: Հին հռոմեացի բժիշկ Գալենը պնդել է, որ այդ բույսի հատիկները նպաստում են սերմնաբջիջների ձևավորմանը, և դրանք ավելի շատ կալորիաներ ունեն, քան լոբին, բացի այդ չեն հանգեցնում վքնածության: 9-րդ դարի սկզբին Կառլոս Մեծը սիսեռը հայտարարել է համընդհանուր մշակաբույս: Ժամանակակից հետազոտողները կարծում են, որ սիսեռն օգնում է իջեցնել արյան մեջ խոլեստերինի մակարդակը:
Նյութը հրապարակման պատրաստեց Կամո Խաչիկյանը