30 տարվա ընթացքում առաջին անգամ Ռուսաստանից Հայաստան են ժամանել բեռնատար գնացքներ (Ադրբեջանով). ինչպե՞ս է դա փոխում ուժերի հավասարակշռությունը Կովկասում

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 27 November, 2025 11:22

Այսօր Կովկասում նոր իրականություն է ի հայտ գալիս։ Մինչև վերջերս անհնար էր պատկերացնել, որ բեռնատար գնացքները կանցնեն Ադրբեջանի տարածքով դեպի Հայաստան։ Եվ այսօր Ռուսաստանի և Ղազախստանի միջև իրական պայքար է ընթանում այդ երթուղուն հասանելիության համար։ Riddle Russia-ի համար գրված հոդվածում Կովկասի փորձագետ Ռոման Չերնիկովը բացատրում է, թե ինչու է նոր երկաթուղային նախագիծը Իլհամ Ալիևին տալիս լծակներ և արդյո՞ք Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանը կարող է շուտով բացվել, գրում է meduza.io–ն։

Նոյեմբերի առաջին շաբաթում Վրաստանից Հայաստան ժամանեցին ցորեն տեղափոխող երկու բեռնատար գնացքներ՝ ռուսական և ղազախական, երկուսն էլ Ադրբեջանով: Ռուսաստանից Անդրկովկաս երկաթուղով հասնելու միակ ճանապարհը այդ երկիրն է, իսկ այնտեղից երկաթուղիները տանում են Վրաստան և, անհրաժեշտության դեպքում, Հայաստան։ Տեխնիկապես այդ բարդ երթուղին նախկինում էլ գոյություն ուներ, բայց ոչ ոք այն չէր օգտագործում քաղաքական պատճառներով։ Հիմա, ըստ երևույթին, իսկական պայքար էր ծավալվել Ադրբեջանի միջոցով Հայաստան առաջինը մուտք գործելու իրավունքի համար։ Ալիևը տարանցիկ արգելքի վերացման մասին հայտարարել էր հոկտեմբերի 21-ին, Ղազախստանի նախագահ Կասիմ-Ժոմարտ Տոկաևի հետ հանդիպման ժամանակ և հավելել, որ դեպի Հայաստան առաջին տարանցիկ բեռը կլինի ղազախական հացահատիկը։
Այնուամենայնիվ, դա իմանալուց հետո Ռուսաստանը հստակ որոշեց չզիջել իր առաջատար դիրքը։ Հոկտեմբերի 24-ին Մոսկվան նույնպես համաձայնվեց Ադրբեջանի միջոցով Հայաստան տարանցիկ փոխադրման վերաբերյալ։ Ի վերջո, ռուսական գնացքը առաջինը ժամանեց։ Ե՛վ Ռուսաստանը, և՛ Ղազախստանը այժմ հայտարարում են նման մատակարարումները կանոնավոր դարձնելու իրենց պատրաստակամության մասին։ Եթե դա իրականում տեղի ունենա, և ցորենը լրացվի Ռուսաստանից և Կենտրոնական Ասիայի երկրներից եկող այլ ապրանքներով՝ ՀՀ շուկան անճանաչելիորեն կփոխվի։ Սա, ըստ երևույթին, արդեն սկսել է անհանգստացնել Մոսկվային, որը վախենում է այդ շուկայում իր գերիշխող դերը կորցնելուց (Ռուսաստանից է Հայաստանի հացահատիկի ներմուծման մինչև 99%-ը): Ռուսաստանի Արտաքին հետախուզության ծառայությունը արդեն հայտարարել է, որ Հայաստանը, իբր, պլանավորում է հրաժարվել ռուսական հացահատիկից և անցնել ուկրաինական հացահատիկի՝ Եվրամիության կողմից գնային տարբերության փոխհատուցմամբ, քանի որ ուկրաինական հացահատիկն ավելի թանկ է։

Այս հայտարարության մեջ քիչ տրամաբանություն կա, և զարմանալի չէ, որ Նիկոլ Փաշինյանը այն անվանել է «լիակատար անհեթեթություն»: Հայաստանը կարող է ցանկացած պահի գնել ուկրաինական հացահատիկ՝ վրացական նավահանգիստներով: Եվ հիմա՝ Ռուսաստանի հետ ուղիղ երկաթուղային կապ ունենալով, դա անելը տարօրինակ է թվում, նույնիսկ քաղաքական մթնոլորտը հաշվի առնելով: Հատկապես այն պատճառով, որ հայկական շուկան այնքան փոքր է, որ քիչ հավանական է, որ այն կարողանա էապես աջակցել Ուկրաինայի տնտեսությանը: Շատ ավելի հավանական է, որ Մոսկվան մտահոգված է այլ երկրների՝ Ղազախստանի, Իրանի կամ այլ ասիական երկրների մրցակցությամբ: Մատակարարման աղբյուրները և տնտեսությունն ամբողջությամբ դիվերսիֆիկացնելով Փաշինյանը շատ ավելի մեծ ազատություն կստանա արտաքին քաղաքականության մեջ, այդ թվում արևմտյան ուղղությամբ, որտեղ Երևանն այժմ ակտիվորեն ձգտում է վերացնել վիզային ռեժիմը ԵՄ-ի հետ։

Նիկոլ Փաշինյանը պնդում է, որ Ադրբեջանի տարածքով մատակարարումները զուտ մասնավոր նախաձեռնություն են։ Սակայն դրան դժվար է հավատալ: Ալիևն անձամբ է հայտարարել ղազախական հացահատիկի մասին, իսկ ՌԴ փոխվարչապետ Օվերչուկը ռուսական հացահատիկի։ Գործարքի կողմերը նույնպես պատահական չեն, Հայաստանում դա «Բաղրամյան» ՍՊԸ-ն է, որը վերահսկում է հացահատիկի շուկայի մոտավորապես կեսը, Ռուսաստանում նոր խոշորագույն արտահանողը՝ «Գրեյն Գեյթս»-ը, իսկ Ղազախստանում հացահատիկի ազգային օպերատորը՝ «Սննդի կոնտրակտ կորպորացիան»։
Ակնհայտ է, որ տարանցումը դեռևս չի իրականացվի ազատ շուկայի պայմաններում, այլ կլինի խիստ վերահսկողության ներքո՝ ցանկացած պահի ցանկացած պատրվակով հոսքը հետ մղելու հնարավորությամբ։ Նման մանիպուլյացիաները լիովին համապատասխանում են Բաքվի ոճին։ Հիշենք 2023 թվականը, Ադրբեջանը պնդում էր, որ Ղարաբաղի շրջափակում չկա, և որ ցանկացած հայ կարող է ազատորեն հատել Հակարի գետի սահմանային անցակետը։ Այս «ազատությունը» հանգեցրեց բնակչության լիակատար արտագաղթի (բացառությամբ 13 մարդու), որը Բաքուն նույնպես անվանեց «կամավոր»։

Իրականում բոլորն են հիանալի հասկանում, թե ինչու է այս խաղը խաղացվում։ Առաջին գնացքները բաց թողնելով Ադրբեջանը ցանկանում է Երևանը դարձնել դավադրության մասնակից։ Իրականում բոլորը հիանալի հասկանում են, թե ինչու է այս խաղը խաղարկվում։ Առաջին գնացքների ժամանումը թույլատրելով Ադրբեջանը ցանկանում է ավելի զիջող դարձնել Երևանին գլխավոր հարցի՝ Զանգեզուրի միջանցքի, որն այժմ կոչվում է «Թրամփի ճանապարհ» հարցում։ Թրամփի վարչակազմն է ստանձնել այդ հարցը լուծելու պարտականությունը առաջարկելով ներդրումներ և ամերիկյան բիզնեսի մասնակցություն որպես միջնորդներ։ Սկզբում նկարագրվում էին բավականին արմատական սցենարներ. որոշակի ընկերություն պարզապես կվարձակալի ճանապարհը 99 տարով և կիրականացնի մաքսային և սահմանային հսկողություն դրա երկայնքով։ Սակայն դա հակասում է Հայաստանի օրենսդրությանը. բնականաբար, միայն սահմանապահը, այլ ոչ թե օտարերկրյա ընկերության որևէ աշխատակից, իրավունք ունի ստուգել անձնագիրը երկիր մուտք գործելիս։ Այժմ Փաշինյանը շեշտում է, որ «ՀՀ ոչ մի հաստատություն որևէ սահմանափակում չի ունենա Թրամփի երթուղու նախագծում ներառված որևէ ենթակառուցվածքում»։ Այս նախագիծը դեռևս հեռու է իրականացումից: Փաշինյանը խոստովանում է, որ ամերիկացի ներդրողի կողմից երթուղու վարձակալության համար նույնիսկ հստակ ժամկետներ չկան: Շինարարությունը խոստացվել է սկսել 2026 թվականի երկրորդ կեսին, բայց նույնիսկ դա է դեռևս անորոշ: Դեռևս պետք է լուծվեն բազմաթիվ հարցեր, որոնցից ամենակարևորը երկաթուղու հայկական հատվածում երթևեկության և վերահսկողության ընթացակարգերն են: Եվ հիմա, երբ Երևանը փորձում է պաշտպանել իր բարենպաստ պայմանները, Բաքուն կունենա և՛ փաստարկ, և՛ ազդեցության լծակ:

Սա շատ ավելի լավ է, քան հրետանու հետ բանակցելը: Սակայն այս մարտավարությունը հնարավոր է դարձել հենց երրորդ կողմի՝ Միացյալ Նահանգների մասնակցության շնորհիվ: Հայաստանի վրա բացահայտ ճնշում գործադրելը և պատերազմով սպառնալը այլևս նպատակահարմար չէ, քանի որ Դոնալդ Թրամփը կարող է հարցնել իր վերջին խաղաղության նախաձեռնության ընթացքի մասին:

Փաշինյանը հիանալի հասկանում է Բաքվի այս ակնարկը: Սակայն ճակատագրական ընտրությունների նախօրեին (նախատեսված է 2026 թվականի հունիսին) ընտրողների մոտ իր կերպարը բարելավելու համար նա ստիպված է դիմել խաբեության: Ալիևի քայլին արձագանքելով Փաշինյանը հայտարարել է, որ պատրաստ է վաղվանից սկսած ապահովել «բեռնատարների տարանցումը Թուրքիայից Ադրբեջան և հետ՝ Մարգարա-Եղեգնաձոր-Սիսիան-Գորիս երթուղով»։ Սակայն սա այն է, ինչ իրականում անհրաժեշտ է Հայաստանին, այլ ոչ թե Ադրբեջանին։ Այս սցենարը խթանելով Փաշինյանը ձգտում է բացել սահմանը Թուրքիայի հետ, ինչը կարող է իսկապես հզոր խթան հաղորդել ազգային տնտեսությանը։
Փաշինյանի առաջարկած Թուրքիայից Ադրբեջան երթուղին բաղկացած է մոտավորապես 280 կիլոմետր բավականին դժվար լեռնային ճանապարհներից։ Նա արդեն մարտին էր հայտնել այն բացելու իր պատրաստակամությունը, բայց Ալիևը չէր գայթակղվում. չէ՞ որ նա արդեն ունի Թուրքիա տանող երկաթուղի, այլ ոչ թե ճանապարհ՝ Բաքու-Թբիլիսի-Կարսը։ Տեսականորեն սահմանի բացումը օգուտ կբերի նաև Անկարային։ Բայց, նախ, շատ ավելի փոքր չափով (Հայկական շուկան ընդամենը մոտ երեք միլիոն մարդ է), և երկրորդ, բավականին պարզ է, որ Ադրբեջանն այժմ խնդրում է դա չանել, իսկ Թուրքիան Հայաստանի հետ հարաբերություններում ամբողջությամբ առաջնորդվում է Բաքվի դիրքորոշմամբ։

Հետևաբար, քիչ հավանական է, որ Ադրբեջանը այս կամ այն կերպ կկարողանա շեղվել իր գլխավոր ռազմավարական նպատակից՝ Զանգեզուրի միջանցքը ստանալուց։ Ադրբեջանի տարածքով տարանցումը այն է, ինչը հիմք է տալիս խոսելու օգուտների մասին։ Սակայն, հաշվի առնելով վերջին տարիների դառը փորձը, Բաքվի ցանկացած «շռայլ» առաջարկ խորը անվստահությամբ է ընդունվում Երևանում։ Հայ հասարակության մեջ կասկածի մակարդակը գոնե մի փոքր նվազեցնելու համար, Ադրբեջանի ղեկավարությունը պետք է հրաժարվի ժամանակակից Հայաստանի կազմում գտնվող «պատմական հողերի» մասին հռետորաբանությունից, և հատկապես այնտեղ ադրբեջանցիների վերադարձի գաղափարից։ Իլհամ Ալիևը կարող է դա անել, բայց, դատելով ամեն ինչից, նա դեռ պատրաստ չէ դրան։
Ինչ վերաբերում է Մոսկվային, ապա նա առավելագույնս կօգտագործի նոր հնարավորությունները և կզարգացնի երկաթուղային մատակարարումները դեպի Հայաստան՝ այդ շուկան չկորցնելու համար։ Եվ միևնույն ժամանակ, իրեն կվերագրի տարածաշրջանում տեղի ունեցած բոլոր դրական փոփոխությունների վաստակը։ Ոչինչ որ Ալիևը թույլատրել է տարանցումը հիմնվելով իր սեփական շահերի վրա։ Ռուս պաշտոնյաների խոսքով դա «Ռուսաստանի տարածաշրջանային կայունության օգտին աշխատանքի ապացույցն է»։

Կասկած չկա, որ «Թրամփի ճանապարհի» բացումը կգնահատվի որպես նույն պես։ Նախ, նման երթուղու կառուցման մասին առաջին անգամ հայտարարվել է Պուտինի, Ալիևի և Փաշինյանի եռակողմ հայտարարության մեջ, և երկրորդ՝ ռուս սահմանապահներ կլինեն երթուղու երկայնքով։

Մոսկվայի նոր մարտավարությունը գործում է հենց այդպես. ցանկալին ներկայացնել որպես իրականություն և համբերատար սպասել վերականգնման ժամանակին։ Այնուամենայնիվ, նայելով Ռուսաստանի առևտրաշրջանառությանը տարածաշրջանի երկրների հետ, պետք է ընդունել, որ առնվազն նրա տնտեսական ազդեցությունն այստեղ հեռու է ֆանտոմային լինելուց, այլ շատ շոշափելի իրականություն է, որի հետ պետք է հաշվի նստել։

Նյութը հրապարակման պատրաստեց Կամո Խաչիկյանը

www.1or.am